7. จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา

[390] เอวํ เม สุตนฺติ จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตํฯ ตตฺถ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเทติ ปุพฺพารามสงฺขาเต วิหาเร มิคารมาตุยา ปาสาเทฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถาอตีเต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกา อุปาสิกา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตสหสฺสํ ทานํ ทตฺวา ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา, ‘‘อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส อคฺคุปฏฺฐายิกา โหมี’’ติ ปตฺถนมกาสิฯ สา กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ภทฺทิยนคเร เมณฺฑกเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ธนญฺชยสฺส เสฏฺฐิโน คเห สุมนเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ชาตกาเล จสฺสา วิสาขาติ นามํ อกํสุฯ สา ยทา ภควา ภทฺทิยนครํ อคมาสิ, ตทา ปญฺจหิ ทาริกาสเตหิ สทฺธิํ ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปฐมทสฺสนมฺหิเยว โสตาปนฺนา อโหสิฯ อปรภาเค สาวตฺถิยํ มิคารเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปุณฺณวฑฺฒนกุมารสฺส เคหํ คตา, ตตฺถ นํ มิคารเสฏฺฐิ มาติฏฺฐาเน ฐเปสิ, ตสฺมา มิคารมาตาติ วุจฺจติฯ

ปติกุลํ คจฺฉนฺติยา จสฺสา ปิตา มหาลตาปิฬนฺธนํ นาม การาเปสิฯ ตสฺมิํ ปิฬนฺธเน จตสฺโส วชิรนาฬิโย อุปโยคํ อคมํสุ, มุตฺตานํ เอกาทส นาฬิโย, ปวาฬานํ ทฺวาวีสติ นาฬิโย, มณีนํ เตตฺติํส นาฬิโย, อิติ เอเตหิ จ อญฺเญหิ จ สตฺตวณฺเณหิ รตเนหิ นิฏฺฐานํ อคมาสิฯ ตํ สีเส ปฏิมุกฺกํ ยาว ปาทปิฏฺฐิยา ภสฺสติ, ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธารยมานาว นํ อิตฺถี ธาเรตุํ สกฺโกติฯ สา อปรภาเค ทสพลสฺส อคฺคุปฏฺฐายิกา หุตฺวา ตํ ปสาธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา นวหิ โกฏีหิ ภควโต วิหารํ การยมานา กรีสมตฺเต ภูมิภาเค ปาสาทํ กาเรสิฯ ตสฺส อุปริภูมิยํ ปญฺจ คพฺภสตานิ โหนฺติ, เหฏฺฐาภูมิยํ ปญฺจาติ คพฺภสหสฺสปฺปฏิมณฺฑิโต อโหสิฯ สา ‘‘สุทฺธปาสาโทว น โสภตี’’ติ ตํ ปริวาเรตฺวา ปญฺจ ทฺวิกูฏเคหสตานิ, ปญฺจ จูฬปาสาทสตานิ, ปญฺจ ทีฆสาลสตานิ จ การาเปสิฯ วิหารมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺฐานํ อคมาสิฯ

มาตุคามตฺตภาเว ฐิตาย วิสาขาย วิย อญฺญิสฺสา พุทฺธสาสเน ธนปริจฺจาโค นาม นตฺถิ, ปุริสตฺตภาเว ฐิตสฺส จ อนาถปิณฺฑิกสฺส วิย อญฺญสฺส พุทฺธสาสเน ธนปริจฺจาโค นาม นตฺถิฯ โส หิ จตุปญฺญาสโกฏิโย วิสฺสชฺเชตฺวา สาวตฺถิยา ทกฺขิณภาเค อนุราธปุรสฺส มหาวิหารสทิเส ฐาเน เชตวนมหาวิหารํ นาม กาเรสิฯ วิสาขา, สาวตฺถิยา ปาจีนภาเค อุตฺตมเทวีวิหารสทิเส ฐาเน ปุพฺพารามํ นาม กาเรสิฯ ภควา อิเมสํ ทฺวินฺนํ กุลานํ อนุกมฺปาย สาวตฺถิํ นิสฺสาย วิหรนฺโต อิเมสุ ทฺวีสุ วิหาเรสุ นิพทฺธวาสํ วสิฯ เอกํ อนฺโตวสฺสํ เชตวเน วสติ, เอกํ ปุพฺพาราเม, เอตสฺมิํ ปน สมเย ภควา ปุพฺพาราเม วิหรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท’’ติฯ

กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเตติ กิตฺตเกน นุ โข, ภนฺเตฯ สํขิตฺเตน ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต โหตีติ ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน ตํ อารมฺมณํ กตฺวา วิมุตฺตจิตฺตตาย ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต นาม สํขิตฺเตน กิตฺตาวตา โหติ? ยาย ปฏิปตฺติยา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต โหติ, ตํ เม ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ สํขิตฺเตน เทเสถาติ ปุจฺฉติฯ อจฺจนฺตนิฏฺโฐติ ขยวยสงฺขาตํ อนฺตํ อตีตาติ อจฺจนฺตาฯ อจฺจนฺตา นิฏฺฐา อสฺสาติ อจฺจนฺตนิฏฺโฐ, เอกนฺตนิฏฺโฐ สตตนิฏฺโฐติ อตฺโถฯ อจฺจนฺตํ โยคกฺเขมีติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี, นิจฺจโยคกฺเขมีติ อตฺโถฯ อจฺจนฺตํ พฺรหฺมจารีติ อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี, นิจฺจพฺรหฺมจารีติ อตฺโถฯ อจฺจนฺตํ ปริโยสานมสฺสาติ ปุริมนเยเนว อจฺจนฺตปริโยสาโนฯ เสฏฺโฐ เทวมนุสฺสานนฺติ เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ เสฏฺโฐ อุตฺตโมฯ เอวรูโป ภิกฺขุ กิตฺตาวตา โหติ, ขิปฺปเมตสฺส สงฺเขเปเนว ปฏิปตฺติํ กเถถาติ ภควนฺตํ ยาจติฯ กสฺมา ปเนส เอวํ เวคายตีติ? กีฬํ อนุภวิตุกามตายฯ

อยํ กิร อุยฺยานกีฬํ อาณาเปตฺวา จตูหิ มหาราชูหิ จตูสุ ทิสาสุ อารกฺขํ คาหาเปตฺวา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวสงฺเฆน ปริวุโต อฑฺฒติยาหิ นาฏกโกฏีหิ สทฺธิํ เอราวณํ อารุยฺห อุยฺยานทฺวาเร ฐิโต อิมํ ปญฺหํ สลฺลกฺเขสิ – ‘‘กิตฺตเกน นุ โข ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตสฺส ขีณาสวสฺส สงฺเขปโต อาคมนิยปุพฺพภาคปฏิปทา โหตี’’ติฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ ปญฺโห อติวิย สสฺสิริโก, สจาหํ อิมํ ปญฺหํ อนุคฺคณฺหิตฺวาว อุยฺยานํ ปวิสิสฺสามิ, ฉทฺวาริเกหิ อารมฺมเณหิ นิมฺมถิโต น ปุน อิมํ ปญฺหํ สลฺลกฺเขสฺสามิ , ติฏฺฐตุ ตาว อุยฺยานกีฬา, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา อุคฺคหิตปญฺโห อุยฺยาเน กีฬิสฺสามี’’ติ หตฺถิกฺขนฺเธ อนฺตรหิโต ภควโต สนฺติเก ปาตุรโหสิฯ เตปิ จตฺตาโร มหาราชาโน อารกฺขํ คเหตฺวา ฐิตฏฺฐาเนเยว ฐิตา, ปริจาริกเทวสงฺฆาปิ นาฏกานิปิ เอราวโณปิ นาคราชา ตตฺเถว อุยฺยานทฺวาเร อฏฺฐาสิ, เอวเมส กีฬํ อนุภวิตุกามตาย เวคายนฺโต เอวมาหฯ

สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายาติ เอตฺถ สพฺเพ ธมฺมา นาม ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโยฯ

เต สพฺเพปิ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินิเวสาย นาลํ น ปริยตฺตา น สมตฺถา น ยุตฺตา, กสฺมา? คหิตากาเรน อติฏฺฐนโตฯ เต หิ นิจฺจาติ คหิตาปิ อนิจฺจาว สมฺปชฺชนฺติ, สุขาติ คหิตาปิ ทุกฺขาว สมฺปชฺชนฺติ, อตฺตาติ คหิตาปิ อนตฺตาว สมฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา นาลํ อภินิเวสายฯ อภิชานาตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ญาตปริญฺญาย อภิชานาติฯ ปริชานาตีติ ตเถว ตีรณปริญฺญาย ปริชานาติฯ ยํกิญฺจิ เวทนนฺติ อนฺตมโส ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตมฺปิ ยํกิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ เวทนํ อนุภวติฯ อิมินา ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส เวทนาวเสน นิพฺพตฺเตตฺวา อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสติฯ สเจ ปน เวทนากมฺมฏฺฐานํ เหฏฺฐา น กถิตํ ภเวยฺย, อิมสฺมิํ ฐาเน กเถตพฺพํ สิยาฯ เหฏฺฐา ปน กถิตํ, ตสฺมา สติปฏฺฐาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อนิจฺจานุปสฺสีติ เอตฺถ อนิจฺจํ เวทิตพฺพํ, อนิจฺจานุปสฺสนา เวทิตพฺพา, อนิจฺจานุปสฺสี เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ อนิจฺจนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา, เต หิ อุปฺปาทวยฏฺเฐน อนิจฺจาฯ อนิจฺจานุปสฺสนาติ ปญฺจกฺขนฺธานํ ขยโต วยโต ทสฺสนญาณํฯ อนิจฺจานุปสฺสีติ เตน ญาเณน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ฯ ตสฺมา ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี วิหรตี’’ติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต วิหรตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

วิราคานุปสฺสีติ เอตฺถ ทฺเว วิราคา ขยวิราโค จ อจฺจนฺตวิราโค จฯ ตตฺถ สงฺขารานํ ขยวยโต อนุปสฺสนาปิ, อจฺจนฺตวิราคํ นิพฺพานํ วิราคโต ทสฺสนมคฺคญาณมฺปิ วิราคานุปสฺสนาฯ ตทุภยสมางฺคีปุคฺคโล วิราคานุปสฺสี นาม, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วิราคานุปสฺสี’’ติ, วิราคโต อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถฯ นิโรธานุปสฺสิมฺหิปิ เอเสว นโย, นิโรโธปิ หิ ขยนิโรโธ จ อจฺจนฺตนิโรโธ จาติ ทุวิโธเยวฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ เอตฺถ ปฏินิสฺสคฺโค วุจฺจติ โวสฺสคฺโค, โส จ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ ทุวิโธ โหติ ฯ ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนา, สา หิ ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสฺสชฺชติฯ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ มคฺโค, โส หิ นิพฺพานํ อารมฺมณํ อารมฺมณโต ปกฺขนฺทติฯ ทฺวีหิปิ วา การเณหิ โวสฺสคฺโคเยว, สมุจฺเฉทวเสน ขนฺธานํ กิเลสานญฺจ โวสฺสชฺชนโต, นิพฺพานญฺจ ปกฺขนฺทนโตฯ ตสฺมา กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค, นิโรเธ นิพฺพานธาตุยา จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ อุภยมฺเปตํ มคฺเค สเมติฯ ตทุภยสมงฺคีปุคฺคโล อิมาย ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย สมนฺนาคตตฺตา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี นาม โหติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี’’ติฯ

น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ กิญฺจิ เอกมฺปิ สงฺขารคตํ ตณฺหาวเสน น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติฯ อนุปาทิยํ น ปริตสฺสตีติ อคฺคณฺหนฺโต ตณฺหาปริตสฺสนาย น ปริตสฺสติฯ ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติฯ ขีณา ชาตีติอาทินา ปนสฺส ปจฺจเวกฺขณาว ทสฺสิตาฯ อิติ ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส สํขิตฺเตน ขีณาสวสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ ปุจฺฉิโต สลฺลหุกํ กตฺวา สํขิตฺเตเนว ขิปฺปํ กเถสิฯ

[391] อวิทูเร นิสินฺโน โหตีติ อนนฺตเร กูฏาคาเร นิสินฺโน โหติฯ อภิสเมจฺจาติ ญาเณน อภิสมาคนฺตฺวา, ชานิตฺวาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กิํ นุ โข เอส ชานิตฺวา อนุโมทิ, อุทาหุ อชานิตฺวา วาติฯ กสฺมา ปนสฺส เอวมโหสีติ? เถโร กิร น ภควโต ปญฺหวิสฺสชฺชนสทฺทํ อสฺโสสิ, สกฺกสฺส ปน เทวรญฺโญ, ‘‘เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ สุคตา’’ติ อนุโมทนสทฺทํ อสฺโสสิฯ สกฺโก กิร เทวราชา มหตา สทฺเทน อนุโมทิฯ อถ กสฺมา น ภควโต สทฺทํ อสฺโสสีติ? ยถาปริสวิญฺญาปกตฺตาฯ พุทฺธานญฺหิ ธมฺมํ กเถนฺตานํ เอกาพทฺธาย จกฺกวาฬปริยนฺตายปิ ปริสาย สทฺโท สุยฺยติ, ปริยนฺตํ ปน มุญฺจิตฺวา องฺคุลิมตฺตมฺปิ พหิทฺธา น นิจฺฉรติฯ กสฺมา? เอวรูปา มธุรกถา มา นิรตฺถกา อคมาสีติฯ ตทา ภควา มิคารมาตุปาสาเท สตฺตรตนมเย กูฏาคาเร สิริคพฺภมฺหิ นิสินฺโน โหติ, ตสฺส ทกฺขิณปสฺเส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วสนกูฏาคารํ, วามปสฺเส มหาโมคฺคลฺลานสฺส, อนฺตเร ฉิทฺทวิวโรกาโส นตฺถิ, ตสฺมา เถโร น ภควโต สทฺทํ อสฺโสสิ, สกฺกสฺเสว อสฺโสสีติฯ

ปญฺจหิ ตูริยสเตหีติ ปญฺจงฺคิกานํ ตูริยานํ ปญฺจหิ สเตหิฯ ปญฺจงฺคิกํ ตูริยํ นาม อาตตํ วิตตํ อาตตวิตตํ สุสิรํ ฆนนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํฯ ตตฺถ อาตตํ นาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภริอาทีสุ เอกตลตูริยํฯ วิตตํ นาม อุภยตลํฯ อาตตวิตตํ นาม ตนฺติพทฺธปณวาทิฯ สุสิรํ วํสาทิฯ ฆนํ สมฺมาทิฯ สมปฺปิโตติ อุปคโตฯ สมงฺคีภูโตติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปริจาเรตีติ ตํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ตโต ตโต อินฺทฺริยานิ จาเรติฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปริวาเรตฺวา วชฺชมาเนหิ ปญฺจหิ ตูริยสเตหิ สมนฺนาคโต หุตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวตีฯ ปฏิปณาเมตฺวาติ อปเนตฺวา, นิสฺสทฺทานิ การาเปตฺวาติ อตฺโถฯ ยเถว หิ อิทานิ สทฺธา ราชาโน ครุภาวนิยํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา – ‘‘อสุโก นาม อยฺโย อาคจฺฉติ, มา, ตาตา, คายถ, มา วาเทถ, มา นจฺจถา’’ติ นาฏกานิ ปฏิวิเนนฺติ, สกฺโกปิ เถรํ ทิสฺวา เอวมกาสิฯ จิรสฺสํ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, อิมํ ปริยายมกาสีติ เอวรูปํ โลเก ปกติยา ปิยสมุทาหารวจนํ โหติ, โลกิยา หิ จิรสฺสํ อาคตมฺปิ อนาคตปุพฺพมฺปิ มนาปชาติยํ อาคตํ ทิสฺวา, – ‘‘กุโต ภวํ อาคโต, จิรสฺสํ ภวํ อาคโต, กถํ เต อิธาคมนมคฺโค ญาโต มคฺคมูฬฺโหสี’’ติอาทีนิ วทนฺติฯ อยํ ปน อาคตปุพฺพตฺตาเยว เอวมาหฯ เถโร หิ กาเลน กาลํ เทวจาริกํ คจฺฉติเยวฯ ตตฺถ ปริยายมกาสีติ วารมกาสิฯ ยทิทํ อิธาคมนายาติ โย อยํ อิธาคมนาย วาโร, ตํ, ภนฺเต, จิรสฺสมกาสีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทมาสนํ ปญฺญตฺตนฺติ โยชนิกํ มณิปลฺลงฺกํ ปญฺญปาเปตฺวา เอวมาหฯ

[392] พหุกิจฺจา พหุกรณียาติ เอตฺถ เยสํ พหูนิ กิจฺจานิ, เต พหุกิจฺจาฯ พหุกรณียาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อปฺเปว สเกน กรณีเยนาติ สกรณียเมว อปฺปํ มนฺทํ, น พหุ, เทวานํ กรณียํ ปน พหุ, ปถวิโต ปฏฺฐาย หิ กปฺปรุกฺขมาตุคามาทีนํ อตฺถาย อฏฺฏา สกฺกสฺส สนฺติเก ฉิชฺชนฺติ, ตสฺมา นิยเมนฺโต อาห – อปิจ เทวานํเยว ตาวติํสานํ กรณีเยนาติฯ เทวานญฺหิ ธีตา จ ปุตฺตา จ องฺเก นิพฺพตฺตนฺติ, ปาทปริจาริกา อิตฺถิโย สยเน นิพฺพตฺตนฺติ, ตาสํ มณฺฑนปสาธนการิกา เทวธีตา สยนํ ปริวาเรตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ, เวยฺยาวจฺจกรา อนฺโตวิมาเน นิพฺพตฺตนฺติ, เอเตสํ อตฺถาย อฏฺฏกรณํ นตฺถิฯ เย ปน สีมนฺตเร นิพฺพตฺตนฺติ, เต ‘‘มม สนฺตกา ตว สนฺตกา’’ติ นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตา อฏฺฏํ กโรนฺติ, สกฺกํ เทวราชานํ ปุจฺฉนฺติ, โส ยสฺส วิมานํ อาสนฺนตรํ, ตสฺส สนฺตโกติ วทติฯ สเจ ทฺเวปิ สมฏฺฐาเน โหนฺติ, ยสฺส วิมานํ โอโลเกนฺโต ฐิโต, ตสฺส สนฺตโกติ วทติฯ สเจ เอกมฺปิ น โอโลเกติ, ตํ อุภินฺนํ กลหุปจฺเฉทนตฺถํ อตฺตโน สนฺตกํ กโรติฯ ตํ สนฺธาย, ‘‘เทวานํเยว ตาวติํสานํ กรณีเยนา’’ติ อาหฯ อปิจสฺส เอวรูปํ กีฬากิจฺจมฺปิ กรณียเมวฯ

ยํ โน ขิปฺปเมว อนฺตรธายตีติ ยํ อมฺหากํ สีฆเมว อนฺธกาเร รูปคตํ วิย น ทิสฺสติฯ อิมินา – ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตํ ปญฺหวิสฺสชฺชนํ น สลฺลกฺเขมี’’ติ ทีเปติฯ เถโร – ‘‘กสฺมา นุ โข อยํ ยกฺโข อสลฺลกฺขณภาวํ ทีเปติ, ปสฺเสน ปริหรตี’’ติ อาวชฺชนฺโต – ‘‘เทวา นาม มหามูฬฺหา โหนฺติฯ ฉทฺวาริเกหิ อารมฺมเณหิ นิมฺมถียมานา อตฺตโน ภุตฺตาภุตฺตภาวมฺปิ ปีตาปีตภาวมฺปิ น ชานนฺติ, อิธ กตเมตฺถ ปมุสฺสนฺตี’’ติ อญฺญาสิฯ เกจิ ปนาหุ – ‘‘เถโร เอตสฺส ครุ ภาวนิโย, ตสฺมา ‘อิทาเนว โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส สนฺติเก ปญฺหํ อุคฺคเหตฺวา อาคโต, อิทาเนว นาฏกานํ อนฺตรํ ปวิฏฺโฐติ เอวํ มํ เถโร ตชฺเชยฺยา’ติ ภเยน เอวมาหา’’ติฯ เอตํ ปน โกหญฺญํ นาม โหติ, น อริยสาวกสฺส เอวรูปํ โกหญฺญํ นาม โหติ, ตสฺมา มูฬฺหภาเวเนว น สลฺลกฺเขสีติ เวทิตพฺพํฯ อุปริ กสฺมา สลฺลกฺเขสีติ? เถโร ตสฺส โสมนสฺสสํเวคํ ชนยิตฺวา ตมํ นีหริ, ตสฺมา สลฺลกฺเขสีติฯ

อิทานิ สกฺโก ปุพฺเพ อตฺตโน เอวํ ภูตการณํ เถรสฺส อาโรเจตุํ ภูตปุพฺพนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมุปพฺยูฬฺโหติ สนฺนิปติโต ราสิภูโตฯ อสุรา ปราชินิํสูติ อสุรา ปราชยํ ปาปุณิํสุฯ กทา ปเนเต ปราชิตาติ? สกฺกสฺส นิพฺพตฺตกาเลฯ สกฺโก กิร อนนฺตเร อตฺตภาเว มคธรฏฺเฐ มจลคาเม มโฆ นาม มาณโว อโหสิ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต, โพธิสตฺตจริยา วิยสฺส จริยา อโหสิฯ โส เตตฺติํส ปุริเส คเหตฺวา กลฺยาณมกาสิฯ เอกทิวสํ อตฺตโนว ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวา คามมชฺเฌ มหาชนสฺส สนฺนิปติตฏฺฐาเน กจวรํ อุภยโต อปพฺพหิตฺวา ตํ ฐานํ อติรมณียมกาสิ, ปุน ตตฺเถว มณฺฑปํ กาเรสิ, ปุน คจฺฉนฺเต กาเล สาลํ กาเรสิฯ คามโต จ นิกฺขมิตฺวา คาวุตมฺปิ อฑฺฒโยชนมฺปิ ติคาวุตมฺปิ โยชนมฺปิ วิจริตฺวา เตหิ สหาเยหิ สทฺธิํ วิสมํ สมํ อกาสิฯ เต สพฺเพปิ เอกจฺฉนฺทา ตตฺถ ตตฺถ เสตุยุตฺตฏฺฐาเนสุ เสตุํ, มณฺฑปสาลาโปกฺขรณีมาลาคจฺฉโรปนาทีนํ ยุตฺตฏฺฐาเนสุ มณฺฑปาทีนิ กโรนฺตา พหุํ ปุญฺญมกํสุ ฯ มโฆ สตฺต วตปทานิ ปูเรตฺวา กายสฺส เภทา สทฺธิํ สหาเยหิ ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติฯ

ตสฺมิํ กาเล อสุรคณา ตาวติํสเทวโลเก ปฏิวสนฺติฯ สพฺเพ เต เทวานํ สมานายุกา สมานวณฺณา จ โหนฺติ, เต สกฺกํ สปริสํ ทิสฺวา อธุนา นิพฺพตฺตา นวกเทวปุตฺตา อาคตาติ มหาปานํ สชฺชยิํสุฯ สกฺโก เทวปุตฺตานํ สญฺญํ อทาสิ – ‘‘อมฺเหหิ กุสลํ กโรนฺเตหิ น ปเรหิ สทฺธิํ สาธารณํ กตํ, ตุมฺเห คณฺฑปานํ มา ปิวิตฺถ ปีตมตฺตเมว กโรถา’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ พาลอสุรา คณฺฑปานํ ปิวิตฺวา มตฺตา นิทฺทํ โอกฺกมิํสุฯ สกฺโก เทวานํ สญฺญํ ทตฺวา เต ปาเทสุ คาหาเปตฺวา สิเนรุปาเท ขิปาเปสิ, สิเนรุสฺส เหฏฺฐิมตเล อสุรภวนํ นาม อตฺถิ, ตาวติํสเทวโลกปฺปมาณเมวฯ ตตฺถ อสุรา วสนฺติฯ เตสมฺปิ จิตฺตปาฏลิ นาม รุกฺโข อตฺถิฯ เต ตสฺส ปุปฺผนกาเล ชานนฺติ – ‘‘นายํ ตาวติํสา, สกฺเกน วญฺจิตา มย’’นฺติฯ เต คณฺหถ นนฺติ วตฺวา สิเนรุํ ปริหรมานา เทเว วุฏฺเฐ วมฺมิกปาทโต วมฺมิกมกฺขิกา วิย อภิรุหิํสุฯ ตตฺถ กาเลน เทวา ชินนฺติ, กาเลน อสุราฯ ยทา เทวานํ ชโย โหติ, อสุเร ยาว สมุทฺทปิฏฺฐา อนุพนฺธนฺติฯ ยทา อสุรานํ ชโย โหติ, เทเว ยาว เวทิกปาทา อนุพนฺธนฺติฯ ตสฺมิํ ปน สงฺคาเม เทวานํ ชโย อโหสิ, เทวา อสุเร ยาว สมุทฺทปิฏฺฐา อนุพนฺธิํสุฯ สกฺโก อสุเร ปลาเปตฺวา ปญฺจสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ ฐเปสิฯ เอวํ อารกฺขํ ทตฺวา เวทิกปาเท วชิรหตฺถา อินฺทปฏิมาโย ฐเปสิฯ อสุรา กาเลน กาลํ อุฏฺฐหิตฺวา ตา ปฏิมาโย ทิสฺวา, ‘‘สกฺโก อปฺปมตฺโต ติฏฺฐตี’’ติ ตโตว นิวตฺตนฺติฯ ตโต ปฏินิวตฺติตฺวาติ วิชิตฏฺฐานโต นิวตฺติตฺวาฯ ปริจาริกาโยติ มาลาคนฺธาทิกมฺมการิกาโยฯ

[393] เวสฺสวโณ จ มหาราชาติ โส กิร สกฺกสฺส วลฺลโภ, พลววิสฺสาสิโก, ตสฺมา สกฺเกน สทฺธิํ อคมาสิฯ ปุรกฺขตฺวาติ ปุรโต กตฺวาฯ ปวิสิํสูติ ปวิสิตฺวา ปน อุปฑฺฒปิหิตานิ ทฺวารานิ กตฺวา โอโลกยมานา อฏฺฐํสุฯ

อิทมฺปิ, มาริส โมคฺคลฺลาน, ปสฺส เวชยนฺตสฺส ปาสาทสฺส รามเณยฺยกนฺติ, มาริส โมคฺคลฺลาน, อิทมฺปิ เวชยนฺตสฺส ปาสาทสฺส รามเณยฺยกํ ปสฺส, สุวณฺณตฺถมฺเภ ปสฺส, รชตตฺถมฺเภ มณิตฺถมฺเภ ปวาฬตฺถมฺเภ โลหิตงฺคตฺถมฺเภ มสารคลฺลตฺถมฺเภ มุตฺตตฺถมฺเภ สตฺตรตนตฺถมฺเภ, เตสํเยว สุวณฺณาทิมเย ฆฏเก วาฬรูปกานิ จ ปสฺสาติ เอวํ ถมฺภปนฺติโย อาทิํ กตฺวา รามเณยฺยกํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ ยถา ตํ ปุพฺเพกตปุญฺญสฺสาติ ยถา ปุพฺเพ กตปุญฺญสฺส อุปโภคฏฺฐาเนน โสภิตพฺพํ, เอวเมวํ โสภตีติ อตฺโถฯ อติพาฬฺหํ โข อยํ ยกฺโข ปมตฺโต วิหรตีติ อตฺตโน ปาสาเท นาฏกปริวาเรน สมฺปตฺติยา วเสน อติวิย มตฺโตฯ

อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสีติ อิทฺธิมกาสิฯ อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา ปาสาทปติฏฺฐิโตกาสํ อุทกํ โหตูติ อิทฺธิํ อธิฏฺฐาย ปาสาทกณฺณิเก ปาทงฺคุฏฺฐเกน ปหริฯ โส ปาสาโท ยถา นาม อุทกปิฏฺเฐ ฐปิตปตฺตํ มุขวฏฺฏิยํ องฺคุลิยา ปหฏํ อปราปรํ กมฺปติ จลติ น สนฺติฏฺฐติฯ เอวเมวํ สํกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, ถมฺภปิฏฺฐสงฺฆาฏกณฺณิกโคปานสิอาทีนิ กรกราติ สทฺทํ มุญฺจนฺตานิ ปติตุํ วิย อารทฺธานิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สงฺกมฺเปสิ สมฺปกมฺเปสิ สมฺปเวเธสี’’ติฯ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตาติ อโห อจฺฉริยํ, อโห อพฺภุตนฺติ เอวํ สญฺชาตอจฺฉริยอพฺภุตา เจว สญฺชาตตุฏฺฐิโน จ อเหสุํ อุปฺปนฺนพลวโสมนสฺสาฯ สํวิคฺคนฺติ อุพฺพิคฺคํฯ โลมหฏฺฐชาตนฺติ ชาตโลมหํสํ, กญฺจนภิตฺติยํ ฐปิตมณินาคทนฺเตหิ วิย อุทฺธคฺเคหิ โลเมหิ อากิณฺณสรีรนฺติ อตฺโถฯ โลมหํโส จ นาเมส โสมนสฺเสนปิ โหติ โทมนสฺเสนปิ, อิธ ปน โสมนสฺเสน ชาโตฯ เถโร หิ สกฺกสฺส โสมนสฺสเวเคน สํเวเชตุํ ตํ ปาฏิหาริยมกาสิฯ ตสฺมา โสมนสฺสเวเคน สํวิคฺคโลมหฏฺฐํ วิทิตฺวาติ อตฺโถฯ

[394] อิธาหํ, มาริสาติ อิทานิสฺส ยสฺมา เถเรน โสมนสฺสสํเวคํ ชนยิตฺวา ตมํ วิโนทิตํ, ตสฺมา สลฺลกฺเขตฺวา เอวมาหฯ เอโส นุ เต, มาริส, โส ภควา สตฺถาติ, มาริส, ตฺวํ กุหิํ คโตสีติ วุตฺเต มยฺหํ สตฺถุ สนฺติกนฺติ วเทสิ, อิมสฺมิํ เทวโลเก เอกปาทเกน วิย ติฏฺฐสิ, ยํ ตฺวํ เอวํ วเทสิ, เอโส นุ เต, มาริส, โส ภควา สตฺถาติ ปุจฺฉิํสุฯ สพฺรหฺมจารี เม เอโสติ เอตฺถ กิญฺจาปิ เถโร อนคาริโย อภินีหารสมฺปนฺโน อคฺคสาวโก, สกฺโก อคาริโย, มคฺคพฺรหฺมจริยวเสน ปเนเต สพฺรหฺมจาริโน โหนฺติ, ตสฺมา เอวมาหฯ

อโห นูน เต โส ภควา สตฺถาติ สพฺรหฺมจารี ตาว เต เอวํมหิทฺธิโก, โส ปน เต ภควา สตฺถา อโห นูน มหิทฺธิโกติ สตฺถุ อิทฺธิปาฏิหาริยทสฺสเน ชาตาภิลาปา หุตฺวา เอวมาหํสุฯ

[395] ญาตญฺญตรสฺสาติ ปญฺญาตญฺญตรสฺส, สกฺโก หิ ปญฺญาตานํ อญฺญตโรฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว, เทสนํ ปน ภควา ยถานุสนฺธินาว นิฏฺฐาเปสีติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺตวณฺณนา

[396] เอวํ เม สุตนฺติ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺตํฯ ตตฺถ ทิฏฺฐิคตนฺติ อลคทฺทูปมสุตฺเต ลทฺธิมตฺตํ ทิฏฺฐิคตนฺติ วุตฺตํ, อิธ สสฺสตทิฏฺฐิฯ โส จ ภิกฺขุ พหุสฺสุโต, อยํ อปฺปสฺสุโต, ชาตกภาณโก ภควนฺตํ ชาตกํ กเถตฺวา, ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, เตน สมเยน เวสฺสนฺตโร อโหสิํ, มโหสโธ, วิธุรปณฺฑิโต, เสนกปณฺฑิโต, มหาชนโก ราชา อโหสิ’’นฺติ สโมธาเนนฺตํ สุณาติฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิเม รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารา ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนฺติ, วิญฺญาณํ ปน อิธโลกโต ปรโลกํ, ปรโลกโต อิมํ โลกํ สนฺธาวติ สํสรตี’’ติ สสฺสตทสฺสนํ อุปฺปนฺนํฯ เตนาห – ‘‘ตเทวิทํ วิญฺญาณํ สนฺธาวติ สํสรติ อนญฺญ’’นฺติฯ

สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน, ‘‘วิญฺญาณํ ปจฺจยสมฺภวํ, สติ ปจฺจเย อุปฺปชฺชติ, วินา ปจฺจยํ นตฺถิ วิญฺญาณสฺส สมฺภโว’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา อยํ ภิกฺขุ พุทฺเธน อกถิตํ กเถติ, ชินจกฺเก ปหารํ เทติ, เวสารชฺชญาณํ ปฏิพาหติ, โสตุกามํ ชนํ วิสํวาเทติ, อริยปเถ ติริยํ นิปติตฺวา มหาชนสฺส อหิตาย ทุกฺขาย ปฏิปนฺโนฯ